Chương 42 Đạo Trading

* THIỀN TRONG CÔNG VIỆC TRADING *

Có khi nào bạn chợt hỏi các thần tượng của giới đầu tư tài chính có làm việc với các ảo tưởng tham sân si không?

Tôi nghĩ rằng họ có nhiều thương vụ mang lại lợi nhuận cao nhưng cũng không ít thương vụ thua lỗ, tức là có những lúc không thấy rõ thực tại thân tâm cảnh (thị trường) nhưng có những thời điểm họ đã làm việc rất trọn vẹn tỉnh thức. J. Livermore từng chia sẻ về những kẻ thù giấu mặt của mỗi trader là “tham lam, sợ hãi, hy vọng, khờ khạo” sau khi trải nghiệm nhiều thương vụ giao dịch với khối lượng cực lớn, có những lần thành công do trực giác mách bảo, nhưng cũng có những vụ đổ vỡ do quá tính toán, cả tin (si mê). G. Soros với phát biểu nổi tiếng “Đúng hay sai không quan trọng, cái chính là kiếm được bao nhiêu khi đúng và mất bao nhiêu khi sai” cho thấy ông có khuynh hướng tối đa hóa lợi nhuận khi gặp cơ hội tốt và nhanh chóng buông bỏ khi phát hiện sai lầm trong giao dịch. Điểm khác biệt đó là giao dịch không sợ hãi và không chấp vào các quyết định sai lầm của G. Soros. Còn tỷ phú W. Buffet đã thể hiện sự tỉnh thức rất cao trong công việc qua phát biểu “Hãy tham lam khi người khác sợ hãi và sợ hãi khi người khác tham lam” bởi khi một người đã nhận biết sự tham lam, sợ hãi (thấy tâm tham, sân) thì anh ta đã không còn tham sân nữa và qua đó có thể khai thác sai lầm của đám đông một cách tự nhiên. Ông cũng thể hiện điều đó rõ hơn qua câu nói sau: "Thị trường, cũng như Chúa, giúp những ai mà biết giúp chính mình. Nhưng lại không như Chúa là thị trường chẳng bao giờ tha thứ cho ai khi họ không biết mình đang làm gì."

Đúng vậy, “thị trường chẳng bao giờ tha thứ cho ai khi họ không biết mình đang làm gì”, đó là những người làm việc thiếu tỉnh thức, cố chấp vào kiến thức quan điểm, dính mắc vào các cảm xúc, thường xuyên dán mắt vào màn hình, giao dịch theo kiểu nghiện ngập, v.v..

Nếu thiền là quá trình soi sáng lại chính mình trong bối cảnh đời sống thì thiền trong công việc trading là quá trình soi sáng trong mọi hoạt động công việc (học hỏi, lập kế hoạch, theo dõi, mua bán….) vẫn biết rõ thân đang hành động thế nào, có cảm giác, cảm xúc gì, trạng thái hoặc thái độ tâm ra sao, đồng thời biết rõ mối quan hệ giữa tâm và công việc có bị gì che lấp ràng buộc không, tiến trình che lấp ràng buộc ấy sinh diệt ra sao, không để dính mắc, chìm đắm… Trọng tâm là thấy ra cái thực trên thân tâm trader chứ không phải ngoại cảnh, bởi thị trường chỉ là đối tượng mang nghĩa khái niệm do con người chế định ra. Soi sáng bằng cách nào? Đơn giản là thận trọng chú tâm quan sát.

Tuy hiểu biết về mặt nguyên lý nhưng trên thực tế, mỗi khi mắt chúng ta nhìn giá biến động hoặc đọc thông tin, tai nghe bàn tán, bình phẩm… thì các cảm giác ưa ghét, ý nghĩ lan man vẫn cứ khởi sinh khiến tâm dao động bất an, hành động bộc phát, thiếu sáng suốt; có nghĩa là khi “đụng chuyện” vẫn gặp rắc rối như thường. Bởi phần lớn thời gian chúng ta sống trong vô minh từ nhỏ tới giờ (tập khí sâu dày) nên không thể một sớm một chiều mà chấm dứt các phản ứng sai lầm ấy được. Có thể nói hầu hết chúng ta vẫn “nửa tỉnh, nửa mê” khi tác nghiệp, vẫn bỏ quên thực tại thân tâm thường xuyên.

* Đối với ngoại cảnh (thị trường)*

Đạo Trading khuyến nghị trader cần thường xuyên tự quan sát, ghi chép, đánh dấu trên đồ thị giá (theo phương pháp giao dịch nêu trong tài liệu này) với sự chú tâm trọn vẹn, không mong cầu vào các phân tích, khuyến nghị mua bán từ bên ngoài. Đây là quay trở lại cách làm việc của các trader từ khi thị trường tài chính mới hình thành, chưa có sự hỗ trợ của computer, mạng internet. Nhờ đó, trader có thể phát hiện ra các dấu hiệu cảnh báo tinh tế, các quy luật vận động của thị trường, theo sát mọi diễn biến thực tế, hình thành khả năng cảm nhận thị trường.

Trader cũng cần lập kế hoạch giao dịch, tiên liệu những tình huống có thể xảy ra tại những vùng giá nhạy cảm (tạm gọi là sinh huyệt) và sẵn sàng các phương án ứng phó. Sự “tiên liệu” ở đây không có nghĩa là suy nghĩ miên man, vọng tưởng tương lai… mà là từ cái thấy quy luật vận hành “nhân quả”, giống như khi thấy nụ hoa thì đoán biết sẽ có bông hoa. Điều quan trọng là kế hoạch giao dịch phải được xây dựng dựa trên cái thấy thực tế (các dấu hiệu không thể phủ nhận trên đồ thị giá), kết hợp với trải nghiệm đã có của trader mà không phải từ sách vở, sao chép của ai đó. Cách suy nghĩ dựa trên cái thực này là chánh tư duy (theo cách nói nhà Phật) và khó khăn là trader phải luôn có đủ tỉnh giác mới phân biệt được loại tư duy này. Không những chú tâm quan sát để nhận biết trực tiếp các dấu hiệu thị trường mà còn nhận biết các vấn đề có liên quan trong quá trình tác nghiệp. Có những vấn đề tưởng chừng đơn giản nhưng rất quan trọng và rất khó thực hiện đối với trader như: biết rõ mình phải nghỉ theo dõi thị trường (đóng bảng điện) khi giá chưa đến vùng mục tiêu; biết rõ đang chờ đợi một tín hiệu bất thường nên không manh động; biết rõ thời gian còn phải chờ đợi để kết thúc nến; biết rõ đã đến lúc quay lại theo dõi thị trường; biết rõ vùng giá phải thoát ra,…

* Đối với thân tâm: *

Thường xuyên quan sát các hành động của thân, tư thế ngồi, đau lưng, mỏi mắt… cùng các trạng thái tinh thần như uể oải (khi thiếu ngủ), hưng phấn (khi nhậu nhẹt),v.v.. Duy trì nhận biết mọi thay đổi trạng thái cơ thể khi mất bình tĩnh do thua lỗ, khi kích động do trúng đậm, hoặc ngồi không yên nên “ngứa tay” giao dịch.

Khi tương tác với thị trường, trader cần phát triển và duy trì thói quen quan sát các tâm bất thiện nếu chúng xuất hiện: bắt đầu từ không thấy đến thấy muộn màng, rồi thấy sớm hơn, thấy chúng đang tiếp diễn, thấy chúng vừa nhen khởi rồi thấy ngay khi chúng diễn ra, rồi đến mức độ chúng không khởi được nữa. Trader chỉ thấy thôi mà không cố gắng đè nén hoặc dẹp bỏ chúng đi. Khi đang sân mà thấy rõ trạng thái sân như thực tánh thì sẽ không có cái gọi là “tôi sân”.

“Khi tham muốn sanh khởi và bạn quan sát nó một cách thật cẩn thận, bạn sẽ hiểu rằng đó chỉ là tính chất của sự ham muốn, không phải là tôi ham muốn, nó không phải là tâm của tôi, nó chỉ là một cái tâm, một cái tâm sanh khởi bởi vì có đầy đủ nhân duyên cho nó sanh khởi mà thôi. Nếu một đối tượng mang những tính chất khiến cho nó hấp dẫn, thì khi đó một cảm giác thích thú với đối tượng ấy sẽ xuất hiện. Nếu bạn nhận ra được những tính chất tâm này chính là vô ngã (anatta), bạn sẽ học hỏi được rất nhiều từ chúng. Còn nếu bạn cứ nghĩ nó là cái tham của tôi, thì sẽ rất khó trừ bỏ được nó, bởi vì điều đó chỉ càng làm cho tâm tham mạnh lên mà thôi.

Cũng theo cách như vậy, khi sân sanh khởi, hãy quan sát nó một cách thật bình thản và cẩn thận, kỹ lưỡng. Nếu bạn nhìn cái giận "của mình" thì bạn sẽ còn cảm thấy giận hơn nữa. Khi cái giận cùng tồn tại với "cái tôi", nó sẽ trở nên mạnh hơn rất nhiều. Nó có thể mạnh đến mức không thể kiểm soát nổi. Nhưng hãy làm như tôi vừa nói ở trên, giữ chánh niệm và mỗi khi sân giận nổi lên lại, hãy kiên nhẫn nhìn nó thật lâu, thật cẩn thận như một khán giả bên ngoài trông vào, mà không nghĩ rằng, không cho rằng nó là tâm "của tôi". Khi bạn có thể làm được như vậy thì sân hận sẽ bị tước vũ khí.

Nếu luôn luôn quan sát như thế, bạn sẽ bắt đầu thấy được bản chất của tâm. Bạn không thể làm cho bất cứ cái gì biến mất và bạn cũng không cần phải làm như thế. Nếu bạn có thể quan sát được mọi thứ sanh khởi trong tâm như một người ngoài cuộc quan sát các tư tưởng, những điều thoả mãn, hài lòng cũng như những điều bất mãn, không ưng ý hay bất cứ những gì đang có mặt, thì sức mạnh của phiền não sẽ suy yếu đi rất nhiều.

Vậy nếu bạn có thể nhìn tham, sân, ngã mạn, ghen tỵ, đố kỵ… như là vô ngã, chúng sẽ trở nên mềm yếu và rút lui. Hơn thế nữa, bạn còn gặt hái được một số kiến thức và trí tuệ từ chúng nữa. Đó là những gì chúng đem lại cho chúng ta để chúng ta trở nên ngày càng vững vàng, ổn định và quyết tâm hơn. Chúng ta sẽ có được một sức mạnh nội tâm kiên định; chúng ta sẽ trở thành những con người trưởng thành và cân bằng.” – Thiền sư Sayadaw U. Jotika

Lấy thí dụ mô tả một trader đang làm công việc trading có tính “thiền”. Khi ngồi theo dõi bảng điện hoặc đồ thị, mắt trader thấy giá biến động tăng/giảm và nếu cái thấy này được giữ nguyên ở ngay đó thì nó giống nhau ở mỗi người. Nếu không tỉnh thức, trader phóng tâm hồi tưởng về quá khứ (mà trong quá khứ mỗi người giao dịch khác nhau) hay tưởng tượng ra tương lai (mà tưởng tượng thì ra đủ thứ không ai giống ai) nên xuất hiện các cảm xúc và hành động khác nhau. Có thể anh ta nhận biết được cảm giác khó chịu khi giá biến động ngược chiều với lệnh đang nắm giữ hoặc bực bội vì thua lỗ hôm trước nên có ý xua đuổi đi càng sớm càng tốt (phi hữu ái) tức là biết tâm sân khởi sinh. Anh ta nhận biết cảm giác vui sướng, bốc đồng khi đang có lãi và mong duy trì nó (hữu ái) là biết tâm tham xuất hiện (trader hay gọi là it’s better than sex). Hoặc anh ta cảm thấy buồn chán vì chờ đợi lâu quá không giao dịch và hành động “mua bán một chút cho vui” để thoát ra khỏi tình trạng đó (dục ái) là tâm si đang hiện diện; rồi bị thua lỗ, đối kháng lại thị trường, tâm sân tiếp tục khởi lên... Anh ta có thể thấy ra ham muốn thắng thua (đối kháng, dính mắc) gây căng thẳng thần kinh, tác động ngược lại toàn thân như làm cho hồi hộp, đau đầu, tim đập nhanh, la hét, reo hò… Chi tiết hơn, anh ta có thể thấy mình đang muốn kéo lùi hoặc hủy lệnh cắt lỗ do tâm sân chi phối; nhồi thêm lệnh khối lượng lớn vào cuối sóng do tham lam thúc đẩy… Nói chung, chuỗi diễn biến của quá trình ngũ uẩn rất đa dạng và biến hóa liên tục trong nội tâm. Bằng sự thực tập quan sát liên tục, trader càng ngày càng phát hiện sớm hoạt động của các ảo tưởng tham sân si, dần thoát khỏi sự kềm tỏa của chúng và giao dịch trở nên sáng suốt, không còn căng thẳng.

Cũng cần biết thêm là theo định luật tâm thì hai tâm không thể nào tồn tại trong cùng một lúc. Một cơn sân bao gồm rất nhiều tâm sân (tâm bất thiện) khởi lên và diệt đi nối tiếp nhau, gián đoạn (mỗi tiến trình chỉ kéo dài không quá 17 sát-na). Nếu một người có thể trở về chánh niệm được thì tâm thiện này sẽ chen ngang chuỗi sinh diệt đó và chặn dừng cơn sân (tuy trạng thái sân trên thân vẫn còn, có độ trễ). Khi chánh niệm mạnh lên thì cơn sân càng sẽ mờ nhạt và chấm dứt. Nếu khả năng chánh niệm của chúng ta còn yếu, như ngọn lửa mới nhen nhóm thì nó chưa hóa giải hoàn toàn được cơn sân và chúng ta vẫn bị chi phối ở một mức độ nào đó. Ngược lại, nếu một người sống luôn tỉnh thức, tâm thường xuyên chánh niệm (biết mình) thì tâm bất thiện (tham sân si) sẽ khó chen ngang; nếu có thì cũng yếu ớt, bị phát hiện sớm và mau chóng bị dập tắt.

Bên cạnh đó, trader nên duy trì thói quen trở về với thân tâm, trả chúng về trạng thái an ổn trước khi tương tác với thị trường; không sa đà tán gẫu, tránh xa tranh luận để tâm không bị phân tán hay dính mắc vào các chuyện thị phi, các chiến lược mua bán của người khác trong khi giao dịch. Thêm vào đó, khi đối diện thua lỗ, trader nên chủ động hướng tâm vào mặt tích cực của nó: đó là bài học giác ngộ, thấy ra sự non kém về tinh thần, thiếu sót về chuyên môn để điều chỉnh sao cho hoàn thiện hơn. Bởi nếu thấy ra được hai mặt xấu tốt, lợi hại của một vấn đề thì tâm chúng ta sẽ nhanh chóng thiết lập quân bình, an ổn trở lại.

Lưu ý là chú tâm có nghĩa là tâm không phân tán nên có thể thấy bao quát, khác với tập trung là chỉ để ý chuyên nhất vào một đối tượng cố định, ví như một trader chỉ tập trung vào bảng điện và quên mất thân tâm mình và không còn hay biết mọi thứ xung quanh. Không chấp vào quan điểm đúng sai (tà kiến), không để dính mắc (tham lam) hay né tránh (sợ hãi) thực tế trước mặt (giá thị trường), không để tâm lăng xăng phóng dật về quá khứ hay tương lai. Điều cốt yếu chỉ là thấy “như thị” mà không đè nén cảm xúc (tức là không tạo tác, hành uẩn), không để đối tượng bị bóp méo bởi cái tôi ảo tưởng.

Martin S. Schwartz – một trader thượng thặng, giành giải vô địch đầu tư nước Mỹ 1984, đã có một phát biểu rất tương đồng với quan điểm của Đạo Trading: “Thay đổi quan trọng nhất trong sự nghiệp trading của tôi đã xảy ra khi tôi học tách rời bản ngã ra khỏi giao dịch.” (The most important change in my trading career occurred when I learned to divorce my ego from the trade.)

Hoặc như William O’Neil với hệ thống giao dịch CANSLIM nổi tiếng đã viết: "Hãy quên đi niềm kiêu hãnh và cái tôi của bạn. Thị trường chứng khoán không biết và không cần biết bạn nghĩ gì. Bất kể bạn nghĩ rằng bạn khôn ngoan tới mức nào, thị trường luôn khôn ngoan hơn bạn. Một chỉ số IQ và trình độ học vấn cao không đảm bảo bạn sẽ thành công trên thị trường chứng khoán. Cái tôi của bạn có thể sẽ khiến bạn phải trả giá rất đắt. Đừng chống lại thị trường, và đừng bao giờ chứng minh bạn đúng còn thị trường sai."

*"Đừng tìm biết quá nhiều mà không còn biết bản thân mình đang như thế nào!"

Viên Minh

*